Bron: nieuwsbrief Ondernemers bulletin 14.7.2020
Chipmachinekampioen ASML uit Veldhoven is al twee jaar speelbal in de Amerikaans-Chinese strijd om technologische en economische dominantie. Reconstructie van een titanengevecht op Nederlandse bodem.
De strijd op Nederlandse bodem tussen de twee supermachten Amerika en China begint in de zomer van 2018 als een Chinees bedrijf de nieuwste generatie chipmachine van ASML bestelt, een zogeheten EUV-machine. Die gaat dat jaar, na jaren onderzoek en miljardeninvesteringen, voor het eerst in productie. Chipfabrikanten willen de EUV-machine van Nederlandse makelij hebben om nog snellere en kleinere processoren – het brein van computers en smartphones – te kunnen maken (zie ‘Wat de EUV-machine zo bijzonder maakt’). Wie wil meedoen in de wereldwijde technologierace, kan niet zonder een EUV van ASML. Ook de Chinezen, en dat baart Amerika grote zorgen.
Wat de EUV-machine zo bijzonder maakt
ASML heeft jaren en miljarden euro’s geïnvesteerd in de ontwikkeling van een machine waarmee met extreem ultraviolette lichtstralen lijntjes van 7 nanometer – zo dun als ééntienduizendste van een haar – op een chip kunnen worden geëtst. Die technologie maakt chips vele malen krachtiger dan chips gemaakt met de bestaande lithografiemachines. En dat levert krachtiger processoren op voor smartphones, kunstmatige intelligentie, het 5G-netwerk, de auto-industrie en andere toepassingen.
ASML is het enige bedrijf ter wereld dat zulke machines kan bouwen, en afnemers staan in de rij ondanks de enorme kosten van 120 miljoen euro per machine – bijna 135 miljoen inclusief installatie en onderhoud. De machine is zo groot als een stadsbus, en moet in drie Boeing 747-vliegtuigen worden vervoerd. ASML denkt in 2020 4,5 miljard euro te verdienen aan de verkoop van EUV-machines. In 2020 moeten er 35 worden gebouwd, in 2021 50.
Eind 2019 zou ASML de EUV-machine leveren aan de Chinezen, en vanaf deze zomer zou China dan zelf de meest geavanceerde chips kunnen produceren.
Peking investeert 160 miljard dollar in Made in China 2025
Washington staat al op scherp sinds 2015, als de Chinese president Xi Jinping het ambitieuze plan Made in China 2025 aankondigt. Zijn land moet in tien jaar tijd
veranderen van een fabriekshal voor goedkope massaproducten in een technologische leider. Peking investeert er 160 miljard dollar in. Het is een bedreiging van de Amerikaanse techsector en dus van de Amerikaanse economische dominantie.
Daarbij komt dat in China in 2017 de Nationale Veiligheidswet is aangenomen. Die bepaalt dat de Communistische Partij informatie van particuliere bedrijven kan opeisen als dat in het nationale belang is. Een onderscheid tussen bedrijven en overheid zoals in het Westen, is er dus niet in China. Dat maakt levering van geavanceerde technologie aan Chinese bedrijven extra gevoelig.
Hightechoorlog wordt op diverse fronten gevoerd
Washington grijpt alle middelen aan om de Chinese opmars te stuiten. De hightechoorlog wordt op diverse fronten gevoerd. Bekend zijn de pogingen van Washington om de Chinese telecomgigant Huawei internationaal te isoleren. Nederland heeft met ASML een technologische wereldspeler. Door via ASML de Chinese chipproductie te raken, misbruikt de Amerikaanse president Donald Trump veiligheidsargumenten om China economisch pijn te doen, zeggen critici.
Nee, het gaat om meer dan een economische strijd, zegt de Amerikaanse expert Robert Maire (62) van bureau Semiconductor Advisors, afgelopen februari in Elsevier Weekblad. ‘Chips zijn cruciaal voor de moderne defensie. Raketten, drones: ze kunnen niet zonder halfgeleiders. Het gaat om de inperking van de Chinese militaire mogelijkheden.’ De Taiwanese chipmaker TSMC zit om deze redenen in dezelfde benarde positie als ASML. TSMC is cruciaal voor Chinese techbedrijven om aan hoogwaardige chips te komen – onder meer geproduceerd met de EUV-machine van ASML. Dat irriteert de Amerikaanse regering en die zet daarom Amerikaanse klanten van TSMC onder druk om geen zaken meer te doen met het Taiwanese bedrijf.
Speciale exportvergunning nodig van Buitenlandse Zaken
Washington kiest een andere aanpak bij ASML en wijst erop dat de EUV-machine valt onder het Wassenaar Arrangement. De 42 landen die dit akkoord hebben ondertekend, beloven verspreiding te voorkomen van dual use-technologie: producten die niet voor militaire doeleinden zijn ontwikkeld, maar daarvoor wél kunnen worden ingezet.
Ook de EUV-machine staat op de lijst en daarom is er een speciale exportvergunning van het ministerie van Buitenlandse Zaken nodig.
★ 29 november 2018 ★
Tijdens een G20-top waar ook Nederland mag aanschuiven, is er een eerste signaal dat Washington gaat dwarsliggen. In Buenos Aires zou Donald Trump VVD-premier Mark Rutte hierop persoonlijk hebben aangesproken. Kort voor het diner met alle wereldleiders heeft hij een ontmoeting met Rutte. Trump zou duidelijk hebben gemaakt dat hij niet wil dat ASML de chipmachine verkoopt aan de Chinezen. Bronnen in Den Haag ontkennen direct contact tussen Rutte en Trump over dit onderwerp. Wel was er, ná Buenos Aires, contact ‘op ambtelijk niveau’. Tim Morrison (42) is vanaf de zomer van 2018 lid van de Nationale Veiligheidsraad van
Trump. Per e-mail bevestigt hij dat Amerikaanse veiligheidsexperts na die G20-top maandenlang intensief contact hebben met hun Nederlandse collega’s. Diplomaten vliegen naar Den Haag en hebben er zeker drie ontmoetingen met Nederlandse collega’s. Ook op de Nederlandse ambassade in Washington zijn er gesprekken. ‘Er is gesproken over de zorgen dat de Volksrepubliek China ASML-uitvindingen kan misbruiken voor militaire doeleinden.’
Volgens Morrison, nu verbonden aan denktank Hudson Institute, wijzen de Amerikanen er in die eerste maanden van 2019 vooral op dat het onmogelijk is om particuliere en militaire transacties naar China los van elkaar te zien, ‘gezien het beleid van de Communistische Partij om deze zaken met elkaar te verbinden.
★ Mei 2019 ★
Heeft de Amerikaanse druk effect? Feit is dat in Den Haag de stemming begint om te slaan. Zo ontvouwt minister van Buitenlandse Zaken Stef Blok (VVD) in mei 2019 de langverwachte China-strategie van de regering. ‘Het is moeilijk bij voorbaat uit te sluiten dat goederen die oorspronkelijk een civiele bestemming hebben niet ook voor militaire doeleinden kunnen worden ingezet. Dat geldt zeker voor hoogtechnologische producten.’
Chipfabrikanten uit andere landen kregen al wél een apparaat uit Veldhoven: Samsung (Zuid-Korea), TSMC (Taiwan) en Intel (Verenigde Staten) bijvoorbeeld. China is duidelijk een ander geval. Een team experts op het ministerie van Buitenlandse Zaken heeft een wettelijke termijn van acht weken om te beoordelen of de vergunning kan worden afgegeven met het oog op het Wassenaar Arrangement. Dagelijks worden op het ministerie zulke exportaanvragen afgehandeld, zo’n twaalfhonderd per jaar.
Maar nu staan de tien ambtenaren voor een veel complexere taak. Ze moeten niet alleen kijken naar de technische mogelijkheden van het apparaat, maar ook naar de voorwaarden in het leveringscontract. Krijgen ASML-technici na de verkoop vrij toegang tot de machine? Waarvoor wil de koper de machine precies gebruiken? Is er een bepaling in het contract opgenomen dat de EUV-machine niet wordt doorverkocht? Is dit alles te controleren? Een ingewijde zegt dat de China-visie ook wordt meegewogen. Er wordt overlegd met inlichtingendiensten AIVD en MIVD, met defensie, met externe deskundigen. Uiteindelijk moet er een vuistdik advies terechtkomen op het bureau van D66-minister Sigrid Kaag (Buitenlandse Handel en Ontwikkelingssamenwerking). En zij moet, na ruggespraak met het kabinet, een definitief ‘ja’ of ‘nee’ geven.
De Amerikaanse en Chinese regeringen volgen het proces nauwlettend. Volgens een betrokkene wordt Kaag geregeld, informeel, aangesproken over de mogelijke export. Zo benadrukken Chinese diplomaten in de wandelgangen met klem het ‘grote belang van de EUV-machine voor China’.
★ 3 juni 2019 ★
Begin juni 2019 komt de Amerikaanse minister van Buitenlandse Zaken Mike Pompeo naar Den Haag, voor de Global Entrepreneurship Summit. Pompeo ontmoet premier Rutte op 3 juni en ook hij begint – onder vier ogen – over het EUV-dossier, meldt persbureau Reuters later op basis van anonieme bronnen. ‘Wij vragen van onze vrienden en bondgenoten dat zij niets doen wat onze gezamenlijke veiligheidsbelangen kan schaden,’ zegt de voormalig directeur van inlichtingendienst CIA veelzeggend tijdens een persconferentie in Den Haag. Pompeo noemt ASML niet bij naam.
★ 18 juli 2019 ★
De Amerikaanse regering voert de druk op tijdens een bezoek van Rutte aan het Witte Huis op 18 juli 2019. Charles Kupperman, Deputy National Security Advisor, zou Rutte een veiligheidsrapport onder ogen hebben geschoven over de gevolgen van een ASML-levering aan China. En er zou zijn geschermd met Amerikaanse sancties tegen Nederland.
★ September 2019 ★
Inmiddels is de exportaanvraag stilgezet door Buitenlandse Zaken. Peter Wennink, CEO van ASML, verklaart hierover later (in januari 2020) dat zijn bedrijf ‘aanvullende vragen’ rond de voorgenomen export naar China moet beantwoorden. Pas als de vragen officieel zijn beantwoord, gaat de termijn van acht weken weer lopen. Maar er is geen wettelijke termijn waarbinnen ASML de aanvullende vragen moet beantwoorden.
★ 6 november 2019 ★
★ 6 januari 2020 ★
Het Amerikaanse persbureau Reuters bericht voor het eerst over het langdurige Amerikaanse offensief om de exportvergunning tegen te houden. Anonieme bronnen binnen het kabinet van Trump bevestigen dat uitgebreid is onderzocht hoe de verkoop kan worden voorkomen. Maar doordat ASML geen Amerikaans bedrijf is, zijn de mogelijkheden beperkt. Amerikaanse wetgeving bepaalt wel dat export kan worden tegengehouden als minimaal 25 procent van de onderdelen in Amerika zijn gemaakt. ASML heeft productiefaciliteiten in diverse Amerikaanse staten, maar die leveren een veel lager percentage van de onderdelen voor de EUV-machine. En dus rest de Amerikanen niets anders dan informele druk op Den Haag. Voorlopig althans.
★ 15 januari 2020 ★
Na de onthullingen van Reuters gaan de handschoenen uit. De Chinese ambassadeur Xu Hong opent het vuur in een ongekend scherp interview met zakenkrant FD op 15 januari. Amerikaanse beschuldigingen dat er veiligheidsrisico’s kleven aan de export van de EUV-machine aan China, noemt Xu Hong ‘volledig ongegrond’. ‘China misbruikt nooit bedrijven om buitenlandse inlichtingen te verzamelen. Niettemin moeten wij helaas constateren dat de Amerikanen overal in Europa twijfel zaaien over de bedoelingen van China. Juist de Verenigde Staten zijn de grootste agressor in dit opzicht.’ De Chinese ambassadeur zegt dat hij ervan uitgaat dat de Nederlandse regering ‘de juiste beslissing’ neemt. ‘We zouden niet willen zien dat Nederland zwicht voor de politieke druk van de Amerikanen. Mocht dat wel gebeuren, dan zal dat de relatie tussen onze landen uiteraard negatief beïnvloeden.’ Dreigende taal, die twee dagen later wordt gevolgd door een repliek van de Amerikaanse ambassadeur Pete Hoekstra. ‘We hebben het aan de Nederlanders vrij duidelijk gemaakt: wij geloven dat dit bijzonder gevoelige technologie is, die niet thuishoort op bepaalde plaatsen.’ In Elsevier Weekblad spreekt Hoekstra zich in maart nog scherper uit: ‘Als je zulke cruciale technologie wilt verkopen aan een land dat militair en economisch gezien een bedreiging vormt, dan vragen we de Nederlanders natuurlijk wat ze van plan zijn.’ Hoekstra vermoedt dat de Chinezen de ASML-machine eerst eens helemaal uit elkaar zullen schroeven als ze haar eenmaal in handen hebben. ‘En als ze 80 procent ervan begrijpen, zullen ze al hun middelen inzetten om die laatste 20 procent te overbruggen.’
Het wordt een kwestie in politiek Den Haag. In tv-programma Buitenhof discussiëren Bram van Ojik (GroenLinks) en Kees Verhoeven (D66) over de mogelijke export. Van Ojik, oud-diplomaat, roert zich ook in de Tweede Kamer fel tijdens een debat over de kwestie. Hij vindt dat Nederland ‘bij twijfel niet moet inhalen’.
Dezelfde maand brengt Van Ojik, op uitnodiging van ASML, met fractievoorzitter Jesse Klaver een bezoek aan Veldhoven. Volgens ASML heeft dat niets te maken met de China-kwestie. ASML-woordvoerder Monique Mols: ‘Er zijn hier voortdurend politici op bezoek.’ Van Ojik (65): ‘Ik had niet de indruk dat ze ons wilden overtuigen dat zij die exportvergunning per se willen krijgen. Maar als ASML die vergunning wél krijgt, wacht het bedrijf mogelijk een hoop ellende met de Verenigde Staten. Mijn conclusie is dat zij helemaal geen belang hebben bij een overhaaste beslissing.’
Chinees-Amerikanen stelen bedrijfsgeheimen ASML
In november 2018 legt een Amerikaanse rechter een boete van 223 miljoen dollar op voor het stelen van bedrijfsgeheimen van ASML. De diefstal speelt zich enkele jaren eerder af, in 2015. Volgens een verklaring van ASML-topman Peter Wennink heeft het bedrijf de spionage zelf ontdekt. XTAL, een bedrijf uit Silicon Valley, coördineerde de roof, en bracht vervolgens software uit die concurreerde met die van ASML. De diefstal werd uitgevoerd door twee oud-medewerkers en twee medewerkers van ASML, alle vier Amerikanen van Chinese komaf.
Het ging volgens zakenkrant FD om zeker 100.000 bestanden: broncodes, prijsstrategieën, software, geheime algoritmen en gebruikershandleidingen. XTAL, opgericht in 2014, was een dochteronderneming van Dongfang Jing- yuan dat financiële steun kreeg van de Chinese overheid. Maar volgens Wennink was er geen sprake van diefstal in opdracht van de Chinese overheid. Eerder waren de ASML-medewerkers uit op zelfverrijking – al wordt vermoed dat Wennink voor deze uitleg kiest om de relatie met groeimarkt China niet te schaden.
★ 25 januari 2020 ★
Dat komt overeen met opmerkingen van ASML-topman Wennink. Bij de presentatie van de jaarcijfers zegt hij dat een ‘nee’ van Sigrid Kaag geen financiële gevolgen zal hebben voor zijn bedrijf. ‘Als we om wat voor reden dan ook de machines niet aan China mogen verkopen, dan verschuift die productie zich wel naar elders en verschepen we daar naartoe.’ Voor ASML is het, gezien het grote belang van de Chinese én Amerikaanse afzetmarkt, wel prettig om te kunnen benadrukken dat het een beslissing is die door Den Haag moet worden genomen.
★ Juli 2020 ★
Tot het finale oordeel van minister Kaag willen de strijdende partijen niets zeggen. De Chinese ambassade reageert niet op vragen van Elsevier Weekblad. En ook op de Amerikaanse ambassade willen ze er opeens niet meer over praten, gezien de gevoeligheid van het onderwerp. Sinds de aanvraag werd gedaan, is er al ruim een jaar verstreken. Dat is erg lang voor een aanvraag die al wel is afgegeven voor leveringen aan andere landen. Ongetwijfeld heeft dat te maken met de juridische complexiteit. Maar het dralen van ASML en Buitenlandse Zaken komt beide partijen niet slecht uit. ASML laat weten aan Elsevier Weekblad dat er regelmatig overleg is met Buitenlandse Zaken over de kwestie en dat vragen steeds worden beantwoord. ‘Wij begrijpen heel goed dat Buitenlandse Zaken tijd nodig heeft om tot een uitspraak te komen, gezien de toenemende geopolitieke spanningen en snel veranderende internationale wetgeving.’
Zolang het proces nog loopt, heeft ASML – en Nederland – niets te vrezen van Washington of Peking. Het is een oplossing: het dossier laten verstoffen en hopen dat het front van de techoorlog zich verplaatst naar ander terrein. Er gloort bovendien nog een andere pijnvrije oplossing: dat de Amerikanen een manier vinden om Den Haag buitenspel te zetten en eigenhandig de export tegenhouden. Het Amerikaanse Congres bereidt wetgeving voor die de genoemde 25 procent-norm verlaagt, naar mogelijk 10 procent. Dus ook als er minder dan 25 procent van een product in de Verenigde Staten is gemaakt, kan de Amerikaanse regering export verbieden. Levering van de EUV-machine gaat dan niet door, maar China kan dat Nederland dan moeilijk kwalijk nemen. En ook de relatie met de Amerikanen blijft dan ongeschonden.
Woning, direct van de eigenaar, in kleinschalig complex aan ze…