De strijd tegen de rijksten uit Rusland wordt nu het slagveld

Bron: nieuwsbrief NRC 30.3.2022

Sancties Oligarchen met sancties aanpakken. Klinkt goed. Maar welke? Vladislav Inozemtsev zegt: kijk niet alleen naar rijkdom, maar naar invloed en corruptie. En pak meteen het witwassen aan.

ag in, dag uit brengt de Russische oorlog in Oekraïne meer slachtoffers en verwoesting. De westerse wereld reageert met sancties, waardoor Rusland nu al het meest gesanctioneerde land ter wereld is. Maar het ziet ernaar uit dat het tempo waarin nieuwe beperkingen worden ingevoerd – althans in Europa, dat sterk afhankelijk is van olie en gas uit Rusland – weleens zou kunnen dalen en dat een embargo op levering van Russische koolwaterstoffen weinig kans maakt. Daarom verwacht ik dat de komende maanden de sancties tegen de Russische superrijken misschien wel het belangrijkste slagveld zullen worden.

Er zijn natuurlijk tal van redenen om de Russische rijken te vervolgen. Naarmate zij hun witgewassen geld naar Europa en de Verenigde Staten brachten, ‘importeerden’ ze jarenlang corruptie in de westerse landen. Bovendien vergaarden ze die gelden dankzij hun persoonlijke banden met Russische politici en ging het hier dus niet alleen om corruptie, maar ook om politieke invloed. Tot slot worden zij veelal beschouwd als de ‘portemonnees van Poetin’, want politici en deskundigen zijn in het algemeen van oordeel dat ze alleen maar „het geld van de Russische dictator op hun naam hebben staan”.

Ik ben het met sommige van deze stellingen eens, maar ik wil wel beklemtonen dat er minstens drie punten zijn om rekening mee te houden.

Connecties Kremlin

Ten eerste zijn de ‘oligarchen’ een heel diverse groep, bestaande uit mensen die gewoon geld hebben verdiend in het Rusland van Poetin en mensen die dit danken aan hun banden met Russische topambtenaren. Neem bijvoorbeeld Michail Fridman en Pjotr Aven, oprichters van de Alfa Group, of Andrej Melnitsjenko, eigenaar van talrijke steenkool- en kunstmestbedrijven. Hun valt misschien te verwijten dat ze jarenlang nogal hardhandig allerlei overnames hebben gedaan, maar ze handelen wel volgens de Russische wetten en zonder veel gebruik te maken van connecties met het Kremlin.

Hiertegenover staan mensen die vrijwel uitsluitend dankzij hun banden met de Russische bureaucratie zijn komen bovendrijven. Nog afgezien van mensen als Gennady Timtsjenko, Arkady Rothenberg of Alexei Miller, allen al tientallen jaren goed met Poetin bevriend, wil ik de naam noemen van Vladimir Jevtoesjenkov, een vooraanstaand industrieel. Hij heeft zijn zakenimperium in en om Moskou vooral opgebouwd omdat hij het geluk had om te trouwen met een zuster van de vrouw van Joeri Loezjkov, de burgemeester van Moskou. Hij heeft een lange staat van dienst met bedrijven waaraan het Kremlin steun verleent. Hij was dan ook een van de eerste Russische oligarchen die een bedrijf op de Krim begon nadat die door Rusland was bezet, via de telecomaanbieder Win Mobile, gelieerd aan zijn grote holding AFK Sistema.

Zijn banden met Oekraïne gaan terug tot de tijd van de Oranje Revolutie, toen hij de Oekraïense oud-minister van Binnenlandse Zaken Mykola Bilokon, weggewerkt toen Victor Joesjenko tot president was gekozen, als assistent aanstelde. Later gebruikte hij de Luxemburgse East and West United Bank, eigendom van diezelfde holding AFK Sistema, om 225 miljoen dollar die toebehoorde aan intimi van de Oekraïense oud-president Janoekovitsj wit te wassen. Volgens Oekraïense bronnen fungeerde hij in 2014 als tussenpersoon tussen Janoekovitsj en de pro-Russische separatisten in de Donbas, waarbij hij gebruikmaakte van zijn banden met Sergej Koertsjenko, informeel ‘eigenaar’ van de belangrijkste industriële bezittingen in de separatistische republieken.

Jevtoesjenkov kwam voor in het Amerikaanse ‘Kremlin-rapport’ over 210 bij corruptie betrokken ondernemers en functionarissen; in 2018 ontliep hij ternauwernood de westerse sancties en tot nu toe staat hij op geen enkele sanctielijst.

Brede aanpak

Of neem German Gref, de ceo van Sberbank, de grootste bank van Rusland, die 37 procent van het gecombineerde bezit van de Russische banksector beheert. Hij is niet zozeer een zakenman als wel een verlengstuk van Poetin, en was begin deze eeuw hoofd van diens economische adviesteam en daarna de Russische minister van Economische Zaken.

Als voorvechter van Alexander Loekasjenko leidde hij in 2019-2020 de Russische investeringen in Wit-Rusland. Zijn belangrijkste klanten met een hoge schuld aan Sberbank, zoals Dmitry Mazepin en Michail Goetserjev, vielen tot 2020 onder alle westerse sancties; zijn eigen adjunct in de directie van Sberbank, Alexander Vedjachin, valt inmiddels onder de Amerikaanse sancties.

Het kostte het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten ongeveer een maand om Gref op de sanctielijsten te zetten, maar de Europese Unie en Zwitserland zijn nog altijd niet gevolgd. Ook zou ik Vladimir Potanin willen noemen, een van de Russische miljardairs uit de top-10 en voormalig vice-premier, en vele anderen die niet op de sanctielijsten staan.

Mijn eerste advies is dan ook om de blik te richten op de mensen die niet alleen rijk zijn, maar die ook betrokken zijn bij de corruptie en de opbouw van invloed in Rusland.

Ten tweede zou ik zeggen dat de strijd tegen de Russische ‘oligarchen’ niet alleen moet doorgaan uit politieke overwegingen, maar ook geïntegreerd moet worden in de aanpak van de bredere kwestie van het internationale witwassen van geld.

Hoewel Nederland al wel meldde dat 430 miljoen dollar (385 miljoen euro) aan bezittingen van de Russische superrijken in beslag is genomen (de Italiaanse regering 700 miljoen dollar en de Franse 920 miljoen), bekommert kennelijk niemand zich om de boeven die al lang voordat het conflict in Oekraïne uitbrak uit Rusland zijn vertrokken. Sinds 2011 hebben de eigenaren en ceo’s van Russische banken hun eigen firma’s op een ongekende manier geplunderd, zodat het de Russische Centrale Bank meer dan 3,2 biljoen roebel oftewel bijna 60 miljard dollar (54 miljard euro) kostte om de verliezen deels aan hun klanten terug te betalen.

Vervolgens namen ze de wijk naar Europa en beweerden ze dat ze Poetins ‘politieke tegenstanders’ waren, al omschrijven sommigen van hen – zoals Sergei Poegatjsev – zich als ‘bankiers van Poetin’ en beklemtonen anderen, zoals de gebroeders Ananjev, dat ze ‘financiers van de Russisch-orthodoxe kerk’ waren. Veel van deze mensen waren toen ze nog in Rusland woonden afgevaardigden en senatoren en bijna allemaal werden ze door Poetin persoonlijk behangen met ordes en beloningen, maar nu wonen ze vredig in heel Europa.

Poetins ‘portemonnee’

Andrej Borodin, die ervan wordt beschuldigd in 2011 de Bank of Moscow een verlies van 14 miljard dollar te hebben toegebracht, woont in het duurste stadspaleis van Engeland, terwijl zijn uitlevering aan Rusland is afgewezen. Georgy Bedzjamov, die 2 miljard dollar heeft witgewassen via de Promsvyazbank, woonde in Monaco en ontliep daar op last van Prins Albert II uitlevering aan Rusland. Sergei Poegatsjov, die ik al noemde en die door Rusland wordt gezocht voor een zaak van 1,4 miljard dollar, verblijft in Frankrijk. Geen van deze heren is door de sancties getroffen.

Ik krijg de indruk dat het Westen nu veel Russen straft die zich netjes aan de regels houden (de vermogens van Fridman of Aven zijn goed gedocumenteerd en hun zakelijke activiteiten in Europa zijn heel transparant), maar dat de misbruikers van het rechtsstelsel die bescherming en asiel hebben gevraagd veelal buiten de huidige sanctielijsten zijn gebleven. Waarom? Blijkbaar heeft niemand een antwoord.

Een derde advies: het Westen kan beter terugkomen van de bewering dat het de Russische ‘oligarchen’ op de huid zit vanwege hun mogelijke invloed op Poetin. Daartoe zijn ze meestal niet bij machte, zoals Fridman ook volmondig heeft erkend in zijn uitvoerige interview met persbureau Bloomberg. De Russische superrijken – op een paar persoonlijke vrienden van Poetin na – hebben misschien enige invloed op het Kremlin als het om zakelijke kwesties gaat, maar niet als er ‘hoge politiek’ in het geding is. De ‘oligarchen’ beheren Poetin bezittingen niet – veel waarschijnlijker is dat de Russische president zijn financiële zaakjes regelt via mensen die zich zeer gedeisd houden. Er lopen naar mijn mening tientallen vertrouwelingen van Poetin rond met diens rijkdommen op hun naam, terwijl Abramovitsj, Deripaska of Mordasjov veel kan worden verweten, maar niet dat ze Poetins ‘portemonnee’ zijn.

Onlangs hebben de VS, de EU, het VK, Australië en Canada de multilaterale taskforce‘Russische elites, gemachtigden en oligarchen’ opgericht en dat is een goede zet – maar mij lijkt wel dat ‘elites’, ‘gemachtigden’ en ‘oligarchen’ heel verschillende groepen zijn en niet als één geheel moeten worden behandeld.

Antiwitwascampagne

Persoonlijke sancties tegen Russische magnaten zijn vruchtbare middelen om de Russische elites te beïnvloeden – maar willen ze werken dan moet aan minstens twee elementen worden voldaan.

Ten eerste moeten de sancties met name gericht zijn op de mensen die een enorm vermogen bezitten, maar ook directe toegang tot het Kremlin hebben. De heren Gref, Jevtoesjenkov, Potanin c.s. moeten nauwlettend worden gevolgd. Ten tweede moet de sanctiecampagne worden benut om een bredere schoonmaakactie te beginnen waarmee het Westen zich misschien niet alleen van Poetins huidige bondgenoten kan ontdoen, maar ook van de mensen die vroeger zijn bondgenoten waren en die later veel heviger dan hun opvolgers het westerse rechtsstelsel hebben gecorrumpeerd.

De recente ‘zuiveringen’ zouden moeten worden benut om een anticorruptie- en antiwitwascampagne op gang te brengen die misschien de oorspronkelijke bedoeling kan overstijgen.

https://www.nrc.nl/nieuws/2022/03/30/de-strijd-tegen-de-rijksten-uit-rusland-wordt-nu-het-slagveld-a4105839